Fréttir - Sjálfbærniverkefni Alcoa Fjarðaáls og Landsvirkjunar

Á síðustu tveimur áratugum hefur íbúafjöldi á Austurlandi tekið breytingum, en ein helsta þróunin á þeim tíma er aukin fjölbreytni í íbúahópi svæðisins. Hlutfall innflytjenda hefur margfaldast frá aldamótum og árið 2024 er sjötti hver íbúi á Austurlandi af erlendum uppruna.

Þessi þróun er í takt við það sem sést annars staðar á landinu. Innflytjendur setjast að um allt land og gegna sífellt stærra hlutverki í íslensku samfélagi. Á Austurlandi hefur þessi þróun skipt sköpum – sérstaklega í ljósi þess að margir byggðakjarnar glíma við fólksfækkun og hækkandi meðalaldur íbúa. 

Árið 2003 voru erlendir ríkisborgarar um 4% íbúa Austurlands, en árið 2024 hefur hlutfallið hækkað í tæp 17%. Það þýðir að nærri einn af hverjum sex íbúum á Austurlandi er nú af erlendum uppruna, þótt heildarfjöldi íbúa með íslenskt ríkisfang hafi staðið í stað eða dregist lítillega saman síðustu ár. Þróunin undirstrikar hversu mikilvægt hlutverk innflytjendur gegna í að halda uppi íbúafjölda og draga úr samdrætti í byggð á svæðinu.

Aukningin tengist að hluta til stóriðjuframkvæmdum á svæðinu, en mikilvægt er að hafa í huga að nýir íbúar koma ekki aðeins til starfa hjá álverinu, heldur vinna þau einnig í fjölbreyttum störfum til dæmis fiskvinnslu, ferðaþjónustu og ýmsum þjónustu- og umönnunarstörfum.

Á Austurlandi sinna innflytjendur sérstaklega mörgum störfum í fiskiðnaði og stóriðju, en 30% af starfsfólki Alcoa Fjarðaáls er fólk af erlendum uppruna, 26% starfsfólks Síldarvinnslunnar og 48% starfsfólks Loðnuvinnslunnar.

Teymið sem vinnur hér í Fjarðaáli er sannarlega fjölbreytt og það er hluti af því sem gerir vinnustaðinn jafn líflegan og hann er. Það er mikill mannauður í þessum hópi og við erum stolt af því að fólk komi víða að til þess að starfa fyrir Fjarðaál. Hluti af aðdráttaraflinu eru líklega launin, sem eru hærri í álverinu en bjóðast víða annarsstaðar. Fjölbreytnin nær út í gegnum fyrirtækið þar sem við höfum starfsfólk af erlendum uppruna í gríðarlega fjölbreyttum störfum og stjórnendastöðum.“
– Vigdís Diljá, stjórnandi samskipta- og samfélagsmála hjá Alcoa Fjarðaáli 

Menntun sem vannýttur mannauður

Nýjustu gögn frá Hagstofunni sýna að stór hluti innflytjenda á Austurlandi hefur lokið háskólanámi, en um 25% innflytjenda á svæðinu eru með háskólagráðu (bakkalár eða meira), á meðan hlutfallið er um 15% meðal íbúa með íslenskan bakgrunn. Einnig má sjá að innflytjendur eru í aðeins ríkari mæli með starfs- eða iðnmenntun en innfæddir. Þetta bendir til þess að margir innflytjendur hafi með sér mikla þekkingu, reynslu og menntun sem getur orðið samfélaginu dýrmæt. Þrátt fyrir það eru mörg þeirra í störfum þar sem þessi menntun nýtist ekki að fullu. Hér eru augljós tækifæri til að nýta betur þennan mannauð sem þegar er til staðar í samfélaginu okkar. Nánar verður skrifað um menntun Austfirðinga í sér umfjöllun úr gögnum Sjálfbærniverkefnisins á Austurlandi sem birt verður á sjálfbærni.is.

Tungumálið er lykillinn að samfélaginu

Til að styðja við þátttöku innflytjenda í samfélaginu þarf að tryggja raunhæf tækifæri til aðlögunar – og þar vegur kunnátta í íslensku þungt. Austurbrú sér um íslenskunámskeiðin „íslenska sem annað mál“ og sækja um 280 einstaklingar þau námskeið árlega. Sá fjöldi endurspeglar þó illa þann hóp sem í raun býr á Austurlandi, en innflytjendur telja yfir 1850 manns.

Síldarvinnslan hefur gert tveggja ára samning við Austurbrú um íslenskukennslu á vinnutíma, þar sem starfsfólk fær tvisvar til þrisvar í viku fjarkennslu í íslensku. Með því fylgja þau fordæmi Búlandstinds á Djúpavogi (nú Kaldvík), en fyrirtækið veitti starfsfólki sínu íslenskukennslu bæði á vinnutíma og á vinnustað. Alcoa Fjarðaál hefur sömuleiðis farið nýstárlega leið og býður öllum starfsmönnum að læra íslensku í gegnum snjallforritið „Bara tala“, annað hvort með leiðbeinanda á staðnum eða sjálfstætt. Framtakið hefur vakið mikla ánægju meðal starfsfólks af erlendum uppruna innan fyrirtækisins og hefur meirihluti þeirra skráð sig til þátttöku.

Hér er tækifæri fyrir atvinnulífið til að stíga inn, taka af skarið og bjóða upp á raunhæfar lausnir sem styðja við íslenskunám og samfélagsaðlögun fyrir sitt erlenda starfsfólk.

Íbúaþróun á Austurlandi 2014-2024.

Þróun í íbúasamsetningu á Austurlandi síðustu tvo áratugi sýnir skýrt að innflytjendur gegna sífellt veigameira hlutverki í samfélaginu. Á meðan fjöldi íbúa með íslenskt ríkisfang hefur staðið í stað eða jafnvel dregist saman, hefur hlutfall íbúa með erlent ríkisfang aukist jafnt og þétt. Frá árinu 2003 hefur fjöldi innflytjenda meira en sexfaldast og eru þau nú tæplega 17% íbúa á svæðinu. Þessi þróun hefur dregið úr fólksfækkun, haldið uppi atvinnulífi og fært með sér nýja menningu, þekkingu og kraft sem styrkir samfélagið í heild.

Athyglisvert er að þessi vöxtur hefur átt sér stað án verulegrar fjölgunar íslenskra ríkisborgara á svæðinu, sem undirstrikar að fólksfjölgun á Austurlandi undanfarin ár hefur alfarið verið drifin áfram af innflytjendum.

Hvernig við komum saman – og verðum samfélag

Verkefnið Þetta er samfélagið okkar hjá Austurbrú hlaut nýverið styrk úr Þróunarsjóði innflytjendamála og hefur það að markmiði að efla inngildingu innflytjenda á Austurlandi, meðal annars með því að bæta aðgengi að upplýsingum, styrkja þátttöku í samfélagsmálum og skapa vettvang fyrir samtal og samstarf milli ólíkra hópa.

Auk þess útskrifuðust fyrir ári sex konur af námsbraut fyrir samfélagstúlka hjá Austurbrú, sem veitir þátttakendum hæfni til að sinna túlkunarverkefnum á faglegan hátt og styður þannig við inngildingu í fjölbreyttum aðstæðum í samfélaginu. Námið var kennt á þremur mánuðum og þátttakendur komu meðal annars frá Póllandi og Úkraínu. Slík verkefni sýna að inngilding felst ekki aðeins í formlegu námi, heldur líka í samfélagslegum tengslum og sameiginlegri upplifun.

Þannig var viðburðurinn Connected by food haldinn í fyrsta sinn árið 2024 og aftur nú í maí 2025. Þar sem fólk af ólíkum uppruna kom saman og deilir matarmenningu sinni. Í ár var í boði matur frá 17 löndum og fjölmenni mætti til að smakka, spjalla og kynnast – lifandi og áhrifarík leið til að tengja fólk saman yfir góðum mat. Verkefnið var styrkt af Múlaþingi og Sóknaráætlun Austurlands.

Graf: Íbúaþróun á Austurlandi 1998-2024. Á síðustu tveimur áratugum hefur hlutfall innflytjenda á Austurlandi vaxið stöðugt og breytt sjálfri samfélagsmynd svæðisins. Innflytjendur hafa orðið helsti drifkrafturinn að baki fólksfjölgun svæðisins – og eru lykilhluti framtíðar byggðar á Austurlandi.

Graf: Fjarðabyggð - íbúaþróun 2020-2024 meðal breyting á fjölda í aldurshópum eftir íslensku eða erlendu ríkisfangi.
Þegar horft er til aldursskiptingar íbúa Fjarðabyggðar síðustu ár kemur skýrt í ljós að það eru innflytjendur sem drífa áfram fjölgunina þar – sérstaklega á vinnumarkaði, þar sem fjöldi innflytjenda á aldrinum 20–49 ára hefur vaxið verulega. Einnig sést aukning hjá börnum á grunnskólaaldri og yngri, á meðan fjöldi barna með íslenskt ríkisfang heldur áfram að dragast saman. Mestur vöxtur mælist þó meðal eldri borgara, þar sem fjöldi innflytjenda á aldrinum 68–79 ára hefur aukist um 22%.

Þróunin sem við sjáum er ekki bara tölfræði á grafi – hún er áminning um að innflytjendur gegna lykilhlutverki í framtíð Austurlands. Fjölbreytt samfélag verður ekki til af sjálfu sér, það þarf að rækta það. En þegar innflytjendur fá raunveruleg tækifæri til þátttöku, styrkjumst við öll sem heild.

Þetta er fjórða og síðasta fréttin í röð um íbúaþróun á Austurlandi.
Meðal næstu viðfangsefna verða jafnrétti á vinnumarkaði, tekjutölur Austfirðinga og menntun.

Ábm: Lilja Sif Magnúsdóttir liljasif@austurbru.is 

Það er ekki aðeins fjöldi íbúa sem hefur breyst og er ólíkur milli staða. Aldurssamsetning er einnig breytt. Breytingin er mismikil eftir aldurshópum en slíkar breytingar hafa langtímaáhrif þegar hugað er að þáttum eins og þjónustuþörf, velferð, stærð húsnæðis og vinnumarkaði.

Íbúum á aldrinum 20 til 29 ára hefur fjölgað um rúmlega 200 og íbúum milli 30 til 39 ára um tæplega 400 einstaklinga á þessum 20 árum. Þessi þróun gæti bent til þess að fleiri ungmenni kjósi að setjast að á Austurlandi eftir nám, stundi nám á Austurlandi eða fari beint út á vinnumarkaðinn. Einnig má áætla að hluti þessa fólks sé aðfluttur, fólk sem hafi flutt til svæðisins sérstaklega til að vinna á stórum vinnustöðum eins og Alcoa Fjarðaáli. Þessi þróun er jákvæð fyrir vinnumarkaðinn og efnahagslíf svæðisins, þegar aldurshópurinn sem er rétt að hefja sinn starfsferil er virkur á vinnumarkaðnum.

Aldurshópurinn 20-29 ára eignast hlutfallslega færri börn en fyrir 20 árum. Ástæður geta verið margvíslegar; en bent hefur verið á að frelsi frá staðalmyndum hefur á margan hátt aukist og val um barnlausan lífsstíl ekki lengur jafn framandi og áður. Einnig eru ytri ástæður taldar áhrifavaldur s.s. óhagstæður fasteignamarkaður. Þetta er í samræmi við þróun á landsvísu þar sem fæðingartíðni hefur lækkað á undanförnum árum. En á Austurlandi hefur fækkað um 100 einstaklinga í aldurshópnum 10 til 19 ára og börn undir 10 ára eru aðeins 12 fleiri 2024 en voru 2004.

Ábm: Lilja Sif Magnúsdóttir liljasif@austurbru.is 

Undanfarin 20 ár hefur íbúafjöldinn á Austurlandi þróast mest á miðsvæðinu, þ.e. íbúum hefur fjölgað á Egilsstöðum, Reyðarfirði, Fáskrúðsfirði, Eskifirði og Nesskaupstað en fækkað á jöðrunum, að undarskildum Djúpavogi.

Þannig hefur fjölgað um 105% á Reyðarfirði, eða úr tæplega 700 íbúum í tæplega 1500. Eins hefur íbúum á Egilstöðum fjölgað mikið og eru í dag yfir 3.000 en voru rúmlega 1700 fyrir 20 árum. Staðir í næstu nálægð við álverið hafa einnig stækkað en bæði Eskifjörður og Fáskrúðsfjörður hafa fleiri íbúa nú en fyrir 20 árum. Líklega má draga þá ályktun að atvinnuuppbygging haldist í hendur við íbúaþróun og þrátt fyrir að vera á jaðri austurlands, hefur íbúum fjölgað á Djúpavogi, en þar hefur orðið mikil uppbygging í laxeldi. Á Vopnafirði sem er á hinum jaðrinum hefur fækkað um næstum 100 manns, en þar hefur atvinnulífið staðið nokkuð í stað síðustu 20 ár.

Hlutfallslega mest hefur fækkað í Mjóafirði, þar hefur íbúum fækkað um helming, úr 37 í 16, en hafa ber í huga að svo fámennir hópar sýna hlutfallslega stærri sveiflur og þó íbúum hafi fækkað um 21 manneskju þá er fækkun talin í fleiri einstaklingum þar þó hlutfallið sé lægra. Borgarfjörður eystri og Stöðvarfjörður hafa báðir verið skilgreindir sem brothættar byggðir og tekið þátt í verkefni Byggðastofnunar fyrir slíka staði. Þrátt fyrir að íbúum hafi fækkað á báðum stöðum á þessum 20 árum sem hér eru skoðuð, hægði á og jafnvel fjölgaði þegar verkefnin hófust á stöðunum.

Ábm: Lilja Sif Magnúsdóttir liljasif@austurbru.is 

Austfirðingum hefur fjölgað um 17,3% á síðustu 20 árum, mest á árunum 2004 til 2007. Hlutfall Austfirðinga af heildarmannfjölda landsins lækkar hins vegar úr 3,25% árið 2004 í 2,8% árið 2024.   Mest fjölgun hefur verið á Egilsstöðum og Reyðarfirði og aðeins minni í nálægum byggðakjörnum, á Fáskrúðsfirði, Eskifirði og í Neskaupsstað. Hins vegar hefur íbúum fækkað í öllum smærri byggðalögum, að Djúpavogi frátöldum. Börnum og unglingum á Austurlandi hefur fækkað, ungu fólki á aldrinum 20-39 ára hefur fjölgað, fólki á aldrinum 40-49 fækkar en íbúum 50 ára og eldri hefur fjölgað verulega.

Þessar niðurstöður sýna bæði jákvæðar breytingar og um leið vaxandi áskoranir sem kallar á endurskoðun á þjónustu og stefnumótun til að mæta breyttum þörfum samfélagsins.

Í Sjálfbærniverkefni Alcoa og Landsvirkjunar hefur verið safnað hinum ýmsu mælingum í 20 ár, eða frá 2004. Á þessu ári fer fram uppgjör á þeim gögnum sem safnast hafa í verkefninu og eru íbúatölur og þróun íbúa á Austurlandi fyrsta samantektin.

Ábm: Lilja Sif Magnúsdóttir liljasif@austurbru.is 

Ársfundur Sjálfbærniverkefnisins var haldinn í Valaskjálf, Egilsstöðum miðvikudaginn 27. apríl og var þema fundarins Húsnæðismál á Austurlandi. Fundarstjóri á fundinum var Jóna Árný Þórðardóttir, framkvæmdastjóri Austurbrúar.

Einar Már Sigurðarson, formaður Sambands sveitarfélaga á Austurlandi, flutti upphafsávarp og setti fundinn.

Fyrst tók til máls Jóhanna Klara Stefánsdóttir, sviðsstjóri mannvirkjasviðs hjá Samtökum Iðnaðarins.

Jóhanna fór yfir stöðuna á Austurlandi og benti á að meðal fermetraverð á Austurlandi er enn undir meðal byggingarkostnaði á fermetra og er það áhyggjuefni varðandi það að geta selt nýbyggingar.

Á eftir Jóhönnu tók Kári S. Friðriksson, hagfræðingur hjá Húsnæðis- og mannvirkjastofnun, til máls.

Hann vakti athygli á þeim miklu sveiflum í fasteignaverði milli byggðakjarna á Austurlandi, en verðið hefur hækkað töluvert. Gríðarleg eftirspurn er ástæða þess hvernig húsnæðismarkaðurinn er núna eins og hann er.

Sigurður Magnússon, löggildur fasteignasali hjá INNI fasteignasölu, flutti næsta erindi.

Siguður fór aðeins yfir stöðuna á Austurlandi og benti á að á síðustu 4 árum hefur framboð á fasteignum á Austurlandi hrunið úr því að vera um 50 eignir á hverjum tíma niður í 0-10. Góðar fasteignir fara mjög hratt, og sem dæmi tók hann um eign sem hækkaði um 20% á 5 mánuðum.

Hafliði Hörður Hafliðason framkvæmdastjóri hjá Héraðsverki flutti fyrsta erindi eftir hádegisverð.

Hann fjallaði um mikilvægi þess að mynda einhverja framtíðarsýn varðandi íbúðarhúsnæði. Hvernig viljum við sjá byggðina vaxa? Hann benti sérstaklega á mikilvægi þess að heyra hvaða sýn ungafólkið hefur varðandi uppbyggingu og húsnæðismál.

Smári Kristinsson, framkvæmdastjóri mannauðsmála hjá Alcoa Fjarðaál, fór yfir hvernig íbúðamál á Austurlandi snúa að fyrirtækinu.

Hann benti á að tölur frá þeim sýna að nýir starfsmenn búa í vaxandi mæli utan Austurlands. Hann benti á að fólk hefur hætt við að koma og ráða sig til vinnu hjá fyrirtækinu vegna þess að ekki finnst húsnæði. Staðan mun bara versna meðal annars vegna fyrirhugaðrar atvinnuppbyggingar á svæðinu.

Ólafur Arnar Jónsson, forstöðumaður Nærsamfélagsins og græns reksturs hjá Landsvirkjun, talaði um vinnu Landsvirkjunar í tengslum við samfélagsmál og stefnu fyrirtækisins varðandi það.

Stefnan gengur út á að Landsvirkjun vill vera góður granni, vera í uppbyggilegum samskiptum við samfélagið og stuðla þar að nýjum tækifærum í sínu umhverfi.

Að loknum erindum voru pallborðsumræður. Í pallborði sátu (f.v.) Eydís Ásbjörnsdóttir frá Fjarðabyggð, Hafliði Hörður Hafliðason frá Héraðsverki, Stefán Bogi Sveinsson frá Múlaþingi, Kári S. Friðriksson frá Húsnæðis- og mannvirkjastofnun og Jóhanna Klara Stefánsdóttir frá Samtökum iðnaðarins.

Spurningar og svör úr pallborði verða gerðar aðgengilegar á heimasíðu verkefnisins á næstu dögum ásamt upptökum og glærum af erindum.

Nokkrar svipmyndir af fundinum

Ársfundur Sjálfbærniverkefnisins 2022 verður haldinn í Valaskjálf á Egilsstöðum miðvikudaginn 27. apríl kl. 10:00-14:00

Þema fundarins Húsnæðismál á Austurlandi. Dagskrá verður kynnt á næstu dögum.

Skráning á ársfund 2022